Trudne początki szkolnictwa technicznego w Poznaniu lata 1891-1945
Poznań stosunkowo późno stał ośrodkiem wyższego szkolnictwa technicznego. Wynikało to z sytuacji politycznej Polski, która pod koniec XVIII wieku utraciła niepodległość i państwowość odzyskała dopiero w 1918 roku. Państwo pruskie, w którego skład wchodził Poznań, prowadziło bardzo restrykcyjną politykę kulturową w stosunku do Polaków. Dopiero pod koniec XIX wieku w Poznaniu, który w 1910 roku liczył ok. 170 tys. mieszkańców i był stolicą prowincji, liczącej w 1910 roku ponad 2 miliony obywateli, zezwolono na organizację zawodowego średniego szkolnictwa technicznego: w 1891 roku Królewskiej Szkoły Budowlanej (Königliche Bauwerkschule Posen), a w 1898 roku Królewskiej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn (Königliche Höher Maschinenbauschule), która miała charakter technikum. Obie placówki zachowały swój status dydaktyczny i naukowy w okresie międzywojennym po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, prowadząc starania o podniesienie rangi edukacji na poziom wyższy – stworzenie uczelni politechnicznej. Zgodę na utworzenie Politechniki Poznańskiej wydano w roku 1937, niestety wybuch II wojny światowej w roku 1939 uniemożliwił jej otwarcie.
Pierwszy Wydział Architektury w Poznani lata 1945-1954
Zniszczenia II wojny światowej oraz utrata elit spowodowały, że nowa komunistyczna władza postanowiła poszerzyć dostęp do zawodów inżynierskich, powołując znaczną liczbę półwyższych uczelni technicznych – wśród nich, z początkiem września 1945 roku, Szkołę Inżynierską w Poznaniu, przemianowaną w roku 1955 na Politechnikę Poznańską. Bazą kadrową i lokalową była przedwojenna Państwowa Wyższa Szkoła Budowy Maszyn i Elektrotechniki oraz Państwowa Szkoła Budownictwa, która stała się fundamentem Wydziału Budownictwa Lądowego z Oddziałem Architektury, kształcącym architektów na poziomie studiów I stopnia (inżynierskim).
W 1950 roku Oddział przekształcono w Wydział Architektury, którego dziekanem został prof. arch. Władysław Czarnecki. W latach 1942-1945 był on jednym z profesorów w Polskiej Szkole Architektury na Uniwersytecie w Liverpoolu.
Zainteresowania zawodowe kadry skierowane były na realistyczną urbanistykę, daleką od dogmatów modernizmu czy socrealizmu, otwartą na nowoczesne, lecz praktyczne pomysły. Druga specjalność wydziału obejmowała odbudowę i ochronę zabytków oraz krajobrazu miasta. Z tymi zainteresowaniami konweniował profil i metody kształcenia studentów. Liczne objazdy oraz praktyki o bardzo bogatym, interdyscyplinarnym programie poznawczym, miały nauczyć studentów analizy miejsca i obiektu in situ. Większość wykładowców była praktykującymi architektami i urbanistami. Przykładowo W. Czarnecki kierujący przed II wojną Pracownią Urbanistyczną m. Poznania był współautorem pierwszego planu generalnego miasta, opracowanego nowatorską wówczas metodą studiów funkcji, wprowadzającego strukturalne myślenie do kompozycji miast (np. ciągły klinowo-obwodowy system zieleni, 1932). Studenci ostatnich semestrów pełnili funkcje asystentów, współpracując ze swoimi pedagogami w biurach architektonicznych. Koncepcja projektowania niezależnego od panujących mód czy kierunków, uwarunkowanego kontekstem przestrzennym, historycznym i społecznym była syntezą metod kształcenia architektów wypracowanych na Wydziałach Architektury Politechnik Lwowskiej i Warszawskiej skonfrontowanych w Polskiej Szkole Architektury, działającej w latach (1942-1945) na Wydziale Architektury Uniwersytetu w Liverpoolu Najważniejszym dokonaniem naukowym pierwszego Wydziału Architektury w Poznaniu jest monumentalna 6 tomowa kilkukrotnie wznawiana publikacja autorstwa W. Czarneckiego „Planowanie miast i osiedli”. Została opracowywana m. in. na podstawie kwerend literaturowych, wizji lokalnych, wizyt w biurach projektów przeprowadzonych przez autora w czasie II wojny światowej na Bliskim Wschodzie, Afryce i Wielkiej Brytanii.
Na początku lat 50 XX wieku otwarta metoda kształcenia, dążenie do zachowania związków ze światową myślą architektoniczną praktykowana na poznańskim Wydziale starła się z doktryną socrealizmu, narzucającą konkretne, uwarunkowane ideologicznie rozwiązania formalne. Krytyka prac studentów i absolwentów poznańskiego wydziału pojawiająca się na łamach czasopisma „Architektura” poprzedziła jego rozwiązanie. Decyzją władz państwowych z 4 kwietnia 1952 roku wstrzymano rekrutację, a 30 kwietnia 1954 roku jednostką wygaszono. Z dzisiejszej perspektywy dziedzictwem pierwszego Wydziału Architektury jest stworzenie rodzimego środowiska twórczego architektów, odbudowa Poznania po zniszczeniach wojennych, oraz rozbudowa miasta w latach 60. I 70. XX wieku.
Okres przejściowy lata 1954-1972
Zaraz po wygaszeniu kierunku architektura na Politechnice Poznańskiej, poznański odział Stowarzyszenia Architektów Polskich systematycznie śląc memoriały do władz państwowych podejmował starania o wznowienie w Poznaniu kształcenia architektów. Jednocześnie innymi „sposobami” kontynuowano edukację architektów i urbanistów. W. Czarnecki zorganizował tu prowadzony filialnie przez Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej kurs magisterski dla absolwentów WA SI. W latach 1957-1963 działało pod kierunkiem Władysława Czarneckiego oraz Lecha Zimowskiego Wyższe Studium Urbanistyki i Planowania Przestrzennego zorganizowane przy Towarzystwie Wiedzy Powszechnej. Na Wydziale Budownictwa Politechniki Poznańskiej (wyższej uczelni przekształconej w 1955 roku ze Szkoły Inżynierskiej) działał Zakład Budownictwa Wiejskiego. W roku akademickim 1963/64 powołano Katedrę Urbanistyki i Planowania Przestrzennego. Pracownikami obu jednostek byli architekci, którzy stopniowo zdobywali wyższe stopnie naukowe.
Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego w latach 1972-1999
Długoletnie zabiegi poznańskiego środowiska twórczego i naukowego zostały sukcesem uwieńczone dopiero powołaniem w dniu 1 sierpnia 1972 roku Oddziału Architektury na Wydziale Budownictwa Lądowego. Po roku powstał samodzielny Zakład Architektury pod kierunkiem prof. Andrzeja Gałkowskiego oraz ogłoszono pierwszy nabór studentów na rok akademicki 1972/73. W tym czasie jednostka liczyła 10 pracowników.
Podstawy programowe dla reaktywowanego kierunku architektura opracowała komisja ekspertów, w skład której oprócz prof. W. Czarneckiego weszli wybitni architekci naukowcy i dydaktycy, m. in. profesorowie: Zygmunt Skibniewski (WA Politechniki Warszawskiej, prezes Towarzystwa Urbanistów Polskich), Wiktor Zin (WA Politechniki Krakowskiej, później Generalny Konserwator Zabytków) oraz prof. Piotr Zaremba (WA Politechniki Szczecińskiej, wcześniej prezydent Szczecina). Patronat nad nowym kierunkiem sprawował Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, który zasilił kadrę wydziału wybitnymi specjalistami.
Mimo ujednoliconego przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki programu kształcenia architektów kierunek sprofilowano pod kątem specyfiki regionu: ukierunkowując na planowanie regionalne, architekturę i urbanistykę małych miast i wsi, obiekty służby zdrowia oraz ochronę dziedzictwa. Przyjęte metody kształcenia akcentowały znaczenie przestrzennego, historycznego i społecznego kontekstu w projektowaniu, nawiązując do dokonań pierwszego WA.
W 1978 roku Zakład Architektury przekształcono w Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego (1978-1999, IAiPP). Jego kadra liczyła wówczas 25 pracowników, w tym 7 profesorów i docentów.
W strukturze instytutu (stan z okresu 1991-1998) działały następujące zakłady: Architektury i Urbanistyki, Planowania Przestrzennego i Projektowania Wsi; Przestrzeni Regionów i Miast, Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Rysunku, Malarstwa i Rzeźby. Zajęcia z przedmiotów technicznych prowadzili wykładowcy z Wydziału Budownictwa Lądowego oraz innych jednostek Politechniki Poznańskiej.
Wydział Architektury 1999-2024
W dniu 8 czerwca 1999 roku Senat Politechniki Poznańskiej podjął uchwałę w sprawie utworzenia Wydziału Architektury. Wyjściową strukturę organizacyjną jednostki określiło zarządzenie Rektora PP z 5 lipca 1999 roku: tworzyły ją dwie jednostki: Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego oraz Katedra Rysunku, Malarstwa, Rzeźby i Sztuk Wizualnych
Pierwszym dziekanem powołanego w 1999 roku WA został prof. Robert Ast (1999-2002). Do najważniejszych osiągnięć kadencji trzeba zaliczyć zorganizowanie podstaw funkcjonowania jednostki, zaproszenie do współpracy profesorów z różnych środowisk krajowych (Politechnika Krakowska, Politechnika Warszawska) i zagranicznych (Techniches Uniwersytet Hannower, Hogeskool Brabandt, Uniwersytet Belgrad), czynne uczestnictwo w Konferencji Dziekanów, na której ustalano standardy kształcenia w ramach Karty Bolońskiej na Wydziałach Architektury w Unii Europejskiej.
W latach 2002-2008 dziekanem Wydziału architektury był przez dwie kadencje prof. Wojciech Bonenberg. Do najważniejszych osiągnięć tego okresu należy reorganizacja systemu studiów: w roku akademickim 2005/2006 wprowadzono strukturę studiów stacjonarnych i niestacjonarnych, a w roku akademickim 2007/2008 system studiów dwustopniowych, zgodny z Deklaracją Bolońską. Od 2006 roku Wydział posiada uprawnienia do nadawania stopnia doktora w dyscyplinie architektura i urbanistyka.
W latach 2008 – 2016 funkcję dziekana WA sprawował prof. Jerzy Suchanek. Wśród najważniejszych osiągnięć Wydziału w tym okresie należy wymienić: uruchomienie w 2010 roku nowego kierunku studiów: Edukacja Artystyczna w zakresie Sztuk Plastycznych (studia II stopnia od 2103 roku), powołanie nowej jednostki organizacyjnej (Instytut Architektury, Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa), uruchomienie studiów I i II stopnia w języku angielskim (Architecture) oraz uzyskanie w 2013 roku kategorii A w kategoryzacji jednostek naukowych.
W latach 2016-2024 funkcję dziekana sprawowała prof. Ewa Pruszewicz-Sipińska. Najważniejszymi dokonaniami w tych kadencjach są m. in. : uzyskanie oceny wyróżniającej w akredytacji Polskiej Komisji Akredytacyjnej wraz z europejskim certyfikatem Eurace Label (2016); notyfikacji dla dyplomów mgr inż. arch. – decyzja KE została opublikowana w Dzienniku Urzędowym UE (Dz.U. L 317 z 1.12.2017, str. 119—220). Wydział realizuje również kształcenie na studiach III stopnia w ramach Szkoły doktorskiej Politechniki Poznańskiej od roku 2022 w języku polskim i angielskim a także dwóch studiów podyplomowych w dziedzinach planowania przestrzennego od lat 90. XX wieku, oraz inwestycji i projektowania w ochronie zdrowia (od 2022).
Pracownikami Wydziału byli i są wybitni architekci praktycy, wśród nich Władysław Czarnecki, Jerzy Gurawski, Marian Fikus, Wojciech Bonenberg, Ewa Pruszewicz-Sipińska, Sławomir Rosolski, Agata Gawlak i inni.
Autorka tekstu: dr hab. inż. arch. Grażyna Kodym-Kozaczko